Thơ
A và
H của Chế Lan Viên
A tên em và H tên anh
Chữ đầu tên, trăng
non đầu tháng mới
Chùm hoa lạ dấu lưng
chừng mặt gối
Tiếng yêu riêng mình chỉ bẻ trao mình.
A ao xuân lặng sóng áo đầm hương
An tĩnh trời quê sao bạc rắc
Hơi
thở đôi ta dệt thành tiếng hát
Nửa
sông Hồng pha nửa sóng sông Hương
Tình yêu tập đánh vần
lần thứ nhất
Mỗi bước đời ta ghép
một vần thương
Chẳng còn tên anh, chẳng phải
tên em
Chúng nó treo trên đầu ta bom
A, bom H
Tên đôi ta sao bổng thành giết chóc ?
Mặt trời đau vì tội ác ban đêm.
Cho còn tên em, mãi mãi
tên anh
Phá cho sạch những bom A, bom H
Trái bổ đôi : ái tình
hay tổ quốc ?
Cũng đau thương, trời
đất cháy diêm sinh.
Cho mùa mây mang cái chết qua
đi
Chim sẻ, chim ri mang ái tình
trở lại
Hòa bình là quê hương ta ở mãi
Sạch chiến tranh mặt đất gọi
hoa về.
Cho mai kia tổ quốc lại
nguyên lành
Hạnh phúc như đào
ngon chín tới
H tên anh, em thầm sẻ
gọi
A tên em như suối chảy
quanh mình.
Chế Lan Viên
Nguyên bài
viết mang tên “Đọc thơ Chế Lan Viên”
đã đăng trên báo Kiến thức Ngày nay, số 53 ra ngày
1-2-1991, là bài sơ cảo. có ít nhiều sơ sót. Tuy vậy vẫn hay được các sách in lại.
Sau này được chính chị N.A. và anh Yến Lan góp ý, tôi đã chỉnh đốn những sơ sót
và viết lại, nhưng chưa đăng vào đâu. Nay sắp gần đến kỷ niệm lần thứ 20 ngày
anh Chế mất, tôi xin công bố bài viết này để bạn đọc có cái nhìn chính xác hơn.
Không
ai có thể tách mình ra khỏi dĩ vãng của
mình, những dĩ vãng ngỡ như quên đi, thực tế nó vẫn sống dai dẳng , một phần
chìm sâu vào nỗi ẩn ức, và một phần trong đáy vô thức hay tiềm thức chỉ chờ cơ
hội là bùng nổ. huống chi đó là tình yêu, thứ tình cảm cao qúy thiêng liêng
nhất, lại là mối tình đầu chớm nở khó nguôi quên. Đó là trường hợp của nhà thơ
Chế Lan Viên. Đọc thơ anh ít có người để ý đến bài A và H, vì cứ nghĩ đó là một
bài thơ thuộc loại cảm xúc thời sự liên quan đến bom A , bom H, thứ vũ khí có
khả năng tàn sát và phá hoại khủng khiếp
thế thôi. Nhận định như vậy cũng đúng quá
hay có khác đi một chút là phê phán rằng : Chế Lan Viên đã khéo lồng vấn đề tình ái vào thời sự để làm cho chất
đối kháng trở nên nồng đậm tươi mát hơn.Thật
ra, nếu chịu khó đọc kỷ bài thơ một chút, hẳn ai cũng thấy bài thơ tình ý quá nồng
nàn chân thực, nó không thể là một hư cấu giả tưởng , mà phải có một nguồn tình
cảm sâu xa tất yếu nào đó mới có thể viết nên những câu:
Chùm hoa lạ dấu lưng chừng mặt gối
Tiếng
yêu riêng mình chỉ bẻ trao mình
Hay
là :
Hơi thở đôi ta dệt thành tiếng hát
Nửa
sông Hồng pha nửa sóng sông Hương.
Vấn đề đặt ra là : Chế
Lan Viên tên thật là Hoan, thì chữ H đứng đầu là cái chắc, nhưng anh có người yêu
nào mà chữ đầu tên là A không ? Với nghĩa bè bạn tâm giao từ thuở
nhỏ, nhà thơ Yến L:an trả lời với chúng ta là có, người ấy tên là Ngọc Anh. Tôi
xin miễn được nói đến họ, tuy nhiên cũng
có thể hở mí,Người là con nhà giòng dõi trâm anh thế phiệt, bên nội cũng như bên
ngoại đều nổi tiếng. Hiện người còn tại thế, có gia đình và địa vị vũng vàng trong
xã hội với con cháu đầy đàng, đều trưởng thành, nên cũng xin miễn dài dòng. Hơn
nữa chúng ta chỉ nói về thơ, về mối tình đầu của anh Chế, thì đây là thuở nhà
thơ mới 15, 16 tuổi đầu, yêu với nghĩa là si mê (amoureux), người được yêu không
biết, hay có biết cũng làm ngơ. Nhưng nhà thơ thì vẫn xem người mình yêu như một
thần tượng được tôn thờ muôn thuở không quên.Thật đấy mãi đến năm 1987, tôi nhớ
anh Chế còn nhắc đến tên Ngọc Anh, và bà với tính cách bè bạn cũng có thư từ nước
ngoài gõi về thăm anh. Vậy A tên em và H tên anh là chuyện có thật hiển nhiên rồi.Tuy
nhiên bài thơ in trên giấy trắng mực đen hay nghe được vẫn còn là một thứ thiên
nhiên sống sít. Muốn cảm được vẻ hay vẻ đẹp của nó nhất định ta cần phải nhận
thức rõ thứ phù hiệu mà nó mượn để diễn tả, rồi từ phù hiệu ấy ta mới thấy được
ý tượng và ý vị thích thú. Thứ phù hiệu mà anh Chế diễn tả trong bài A và H này
có tính cách tượng trưng. Nhưng một khi nắm được tên thật là chúng ta đã có
trong tay một chìa khóa vàng để đi sâu vào
công cuộc khám phá. dẫu không là kho tàng,
cũng là chiếc rương đầy của qúy.
Chữ đầu tên, trăng non đầu tháng mới
Chữ đầu tên ở đây không
phải là A mà là Ngọc, vì tên là Ngọc Anh, mà trong gia đình thường gọi, cũng như
Ba hay tự xưng là Ngọc Trăng non thì tiếng Pháp là Nouvelle Lune, chữ Mới ở đây chính là từ Nouvelle. Trong thi văn xưa với
huyền thoại về mặt trăng , chúng ta cũng gọi trăng là “Ngọc thố” kia mà. Và có
ghép chữ Ngọc trước chữ Anh thì mới thành :
Chùm hoa lạ giấu lưng chừng mặt gối
Ở đây chúng ta hãy chú
ý đến chữ “lưng chừng”, theo từ điển
tiếng Việt là khoảng đại khái ở giữa, không ở trên cao mà cũng chẳng ở dưới thấp.
vậy “lưng chừng mặt gối” là giữa mặt và gối, hai bộ phận trong cơ thể con người
là giấu kín ở trong tim hay lòng. Và mối tình thầm kín như thế nên Ngọc Anh là
chùm hoa lạ thì
Tiếng yêu riêng mình chỉ bẻ trao mình
Nhưng anh Yến Lan lại
có ý rằng “ Ngọc Anh” là một loài hoa, lại là tên của người mình yêu, tình yêu
mới chớm, yêu thầm lặng chỉ riêng mình mình biết; nên mãi mãi giấu kín để rồi đêm
đêm lại chiêm bao, gối đầu trên gối lại thấy hình bóng người yêu. Hay cũng có
thể nói là mối tình đầu tha thiết và kín
đáo thì mỗi khi nằm ngủ mới thoạt thấy hình ảnh người yêu từ cõi lòng e ấp. Bởi
vì mồi tình này còn ai biết nữa đâu,
ngay cả đến đối tượng cũng chưa bao giờ được
ngỏ ý.
Một câu thơ có thể có
nhiều cách giải thích, Đó cũng là tính chất tượng trưng trong thơ, vì tự nó có
nhiều bộ mặt, nhiều dáng dấp, nó không cung cấp cho ta một ý nghĩa xác dịnh nào. Tuy nhiên cứ lần theo một dạng thức nào đó
chúng ta cũng cảm nhận được bao vẻ biến hóa đầy
thi vị. Nó không phải là cái phần ngoại hình của ngôn từ, mà phải đi sâu
vào vào phần nội tại với cái chân thực tính của sự vật, hay cái ngã nội tâm của
thi nhân thì mới thấy lý thú.
A ao xuân lặng sóng ào đầm hương
Nói đến “ao xuân” chúng ta không thể không liên tưởng
đến câu thơ xưa của Tạ Linh Vận “trì đường
sinh xuân thảo” (ao xuân sinh cỏ). Nhưng rồi cũng được anh Yến Lan nhắc cho
là quê nhà bà Ngọc Anh vốn ở Diêu Trì, một địa danh của Bình Định. Trì là ao, và
Diêu cũng đọc là Dao, nghĩa đen là một thứ ngọc qúy. Diêu trì hay Dao trì là ao
ngọc hay cũng là Ao tiên; nhưng chũ Tiên hay T. Tiên là tục danh của thân mẫu
Ngọc Anh thì anh Chế phải kiêng kỵ, nên gọi trạnh là Ao xuân. Và đã là ao xuân
một khi lặng sóng tất như chiếc áo đẩm hương.
Áo cũng có nghĩa là thâm sâu, thì Ao mà thành Áo là phải thêm dấu sắc ( ‘), vậy
áo đầm hương cũ ng có thể hiểu là ở con
người ấy ngoài sắc đẹp còn có tánh tình đoan trang khả kính, hay là một bông hoa
thì có đầy cả sắc lẫn hương . Cũng có thể chúng ta đào bới ngữ nghĩa hơi quá sâu; nhưng theo nghĩa bình thường , cảnh
trí của quê hương người đep thì nơi nào mà chẳng đẹp, nhất là địa danh cũng có
cái tên quá mỹ miều.
An tĩnh trời quê sao bạc rắc
Nếu Ao xuân là Diêu
Trì thì An Tĩnh chính là An Nhơn, mà xưa là thành Bình Định, dù không phải chốn
sinh đẻ vẫn là quê hương của anh Chế từ nhỏ đến trưởng thành. Anh Yến Lan cũng
xác nhận : An Tĩnh có nghĩa An Nhơn là đúng. Và theo nhà thơ của Bến My Lăng nhận xét, trong những
ngày nắng ráo thì An Nhơn là một mảng trời xanh, xanh lặc lè đến tưởng như mặt
hồ lặng sóng phản chiếu tất cả vẻ thanh bình im ắng của mặt đất. Về những đêm có
trăng thì đó là mảng trời vằng vặc tràn ngập ánh sáng dịu dàng, và vào những đêm đầu hay cuối tháng
thì An Nhơn là một mảng trời lấp lánh đến vô biên. Chế Lan Viên đã kể tôi nghe
(lời anh Yên Lan) : có những đêm giao
thừa, mẹ Chế gọi con cái dậy ra sân, nới bà đã đặt sẵn mộ mâm quả trên chiếc bàn
con để làm lễ tế sao, cúng Hành khiển. Vì sao chiếu mệnh cho gia đình đêm ấy đang
ló mọc ở góc trời và trên đỉnh nhà, bầu trời vào những đêm như thế đều như bạc
rắc khắp vùng. Diêu Trì cách An Nhơn không có là bao, trong cái gần gũi của hai
quê cùng trong tỉnh đã được nhà thơ thi
vị hóa :
Hơi thở đôi ta dệt thành tiếng hát
Ở đây chúng ta không
cần nói đến chất nhạc trong thơ, chỉ biết” hơi
thở tiếng hát”là một hư cấu để nói
trong tên hai người có sự trùng hợp là Hoan thì chữ H đứng đầu, còn chữ Anh thì
chữ H lại ở cuối. Nếu nói trí tuệ thì đây cũng rất trí tuệ,, .mà tình thì cũng
rất chí tình. Nhưng xưa sao gần guĩ thế, “một
tết nào nhà thơ đã đến thăm nhà Ngọc Anh và họ đã chào nhau qua một quảng cách
: kẻ ở đầu sân, người trong ngưỡng cửa cúi đầu … ”( Trích lời trong thư của
Ngọc Anh gởi cho anh Chế, mà kẻ viết bài
này đã được anh cho xem). Thế mà nay khi đến tuổi trưởng thành thì lại kẻ Nam người
Bắc : Anh ở sông Hồng còn Chị ở sông Hương. Hai con sông ở hai miền mà sao nước
sông Hồng như có pha lẫn nước sông Hưong
, nước không tĩnh lặng im ắng như tờ mà sóng gió đâu đó đã nổi lên thành xa cách
ngậm ngùi.., cũng là hai chữ H.
Tình yêu tập đánh vần lần thứ nhất
Mỗi
buớc đời ta ghép một vần thương
Mối tình đầu, hẳn cũng
là mối tình thơ của Thơ, ở đây xin đừng hiểu một cách thiển cận “ mỗi bước đời ta ghép một vần thương “ là sau đó
anh Chế cũng trải qua nhiều mối tình khác. Vì hiểu chữ Thương như thế tội lòng
tác giả, mối tình đầu vô vọng nhưng vẫn
sống mãi trong tâm hồn anh, nó nuôi dưỡng
cả một đời thơ. Chữ Thương ở đây theo nghĩa rộng, nhưng vẫn thường kế tiếp trên
mỗi bước đời, nhưng nó vẫn bắt đầu từ suối nguồn phát tích thì dù là nước sông
Hông hay nước sông Hương cũng chỉ là một
dòng , hay hai mà pha lẫn thành một; Hình ảnh người yêu hay thần tượng thầm kín đó sống mãi cho đến bao giờ. Có như
thế thì khi bom A và bom H trở thành vấn đề thời sự nóng bỏng khiến thiên hạ nôn nao sợ hải, thì tác giả đã
liên tưởng đến tên người và tên mình cũng là A và H :
Chẳng còn tên anh , chẳng còn tên
Em
Là một sự thật phũ phàng.
Ngọc Hoan hay Ngọc Anh còn đó mà như không có nữa rồi. Ý thơ như kết thúc, mà lại
mở ra một chân trời khác, cũng chữ đó tiếng
đó sao nay lại trở thành một công cụ hải hùng.
Chúng nó treo trên đầu ta bom A,
bom H.
Tên đôi ta sao bổng thành giết chóc
Tính thời sự ở đây như
nước tràn lan hai bên bờ, nhưng dòng chảy rạt rào vẫn là Tình - một ẩn ức như
chờ dịp được tuôn trào.
Măt trời đau vì tội ác ban đêm
Đã hay anh Chế mượn ý
thơ của Valéry : Soleil! Soleil!..Faute éclatante,
Toi qui masques la Mort. Nhưng anh đã Việt hóa “ Mặt trời đau” mà “đau vì
tội ác ban đêm”vẫn là “ la Mort “đấy, nhưng nó bao trùm mênh mông đầy ma quái
thi vị. Nhưng tên người đó làm sao mất được, phải còn và mãi mãi còn :
Cho còn tên em, mãi mãi tên anh
Muốn thế phải phá đi
cái tai ngược của cuộc đời; Phá cho sạch
bom A và bom H. Hủy diệt hay sáng tạo cũng chỉ là một, một trái nguyên sơ
chừ đã bổ làm đôi : Ái tình hay Tổ Quốc,
Tình hay Lý.
Cũng đau thương trời đất cháy diêm sinh
Chiến tranh đã chia cắt
hai miền là chia cắt biết bao tình người. nhưng nhà thơ dù hiện thực đến đâu vẫn
luôn luôn sống với ảo ảnh và mộng mị của mình: Cho
mùa mây mang cái chết qua đi
Chim
sẻ chim ri mang ái tình trở lại
Rồi ước mơ của nhà thơ
đã thành hiện thực : Sạch chiến tranh mặt
đất gọi hoa về. Tổ quốc lại nguyên lành. Hoa của mặt đất lại về, nhưng hoa
người lại ra đi biền biệt đến bao giờ. Thứ “ hạnh phúc như đào ngon chín tới” Có chăng chỉ có trong mơ, chứ có phút nào kề cận môi miệng anh. Cái tên thần tượng anh hằng mong chờ khi hòa bình lập lại như “con suối chảy quanh mình” có chăng chỉ là
một thoáng thành thư muộn màng, đủ để cho anh mỉm cười rồi vĩnh viễn ra đi bỏ lại một Viên Tĩnh Viên
đơn côi. Ai biết được cõi lòng của Anh ?
Khổng Đức
Bản do tác giả gửi
Bản do tác giả gửi
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét